Urang Dayak Banyadu

(Dialiahkan dari Suku Banyadu)

Urang Dayak Banyuke adolah ciek dari sub-suku Dayak nan manduduaki Provinsi Kalimantan Barat. Sabutan "Dayak Banyuke" di ambiak dari namo kota urang Banyadu di maso lalu yaitu kota Banyuke nan marupokan sabuah Bandong (ibu kota atau pusat pamarintah) urang Banyadu di maso lalu, nan kini ko hanyo bantuak sabuah kaampung nan barado di desa Samade kecamatan Banyuke hulu. Sadangkan sebutan "Suku Dayak Banyadu" di ambiak dari istilah dalam bahaso inyo surang yaitu asal kato " Nyadu" nan artinyo " Indak" kato ko digunoan sabagai istilah pambeda dialek jo dialek Dayak lainnyo.[1][2]

Dayak Banyadu
Wilayah Penyebaran

Kabupaten Landak Kabupaten Bengkayang Kabupaten Sanggau Republik Indonesia

Dialek Banyadu
agamo Katolik 60 %, Protestan30 % & Kaharingan 10 %
Kelompok Dialek Terdekat Dialek Suku Dayak Bakati, Dialek Suku Dayak Kanayatn & Dialek Suku Dayak Bidayuh

Sejarah Eksistensi suntiang

Berdasarkan carito dan analisis ka bahaso mereka. Awak dapek tau kalau Dayak Banyuke atau Urang Banyadu adolah subsuku Dayak nan tabentuk dari asimilasi atau pambiangan antaro Dayak Bidayuhik Bakati jo Dayak Kanayatn. Inyo adolah subsuku Dayak nan tabentuk dari parpaduan antaro anak cucu kakek Salutok Salunukng jo pandukuangannyo jo anak-anak Kakek Lubish dan pandukuannyo.

Salutok Salunukng adolah salah ciek putra rajo patang Dayak Bidayuh dari karajaan Sikukng (Sungkung). Rajo Sikukng nan terakhir ko banamo Siang Nuk Nyinukng. Kasadonyo ko tajadi babarapo ribu tahun, sabalun tahun masehi (tahun kalahiran kristus). Awalnyo Salatok Salunukng basamo adonyo nan banamo Buta Sabangam (nenek moyang suku Dayak Bakati) basamo jo para pengikutnyo, diutus dek Ayahanda nyo untuak manampek tanah di bagian selatan Sungkung. Di dalam pajalanan Adiknyo, Butag Sabangam indak bisa manjalehan pajalanan ka selatan, tu inyo bi tapisah. Pas bapisah kabanyakan pandukuiknyo mamiliah mangawanan Buta Sabangam. Akhirnyo Salatok Salunukng jo sebagian ketek pengikutnyo, nan masiang-masiang mambaok samo kaluarga mamiliah manjalehan pajalanan ka selatan.

pado suatu maso, turunannyo nan masih bahaso Dayak Bidayuh basimilasi jo warga Dayak Bakati yaitu sub-suku Dayak turun Butag Sabangam dan pengikutnyo. Karano jumlah urang Bakati labiah banyak mambueknyo inyo ikuik manggunoan bahaso Bakati yaitu varian baru dari bahaso Dayak Bidayuh. Sasudah baabad-abad inyo batamuak dan manadiami kawasan nan kota Bengkayang talatak kini ko. Tuiknyo inyo mambuek karajaan basamo nan diagiah namo karajaan Bawakng. Sampai pado suatu maso, warga Dayak Kanayatn jo rombongan gadang dari tanah asalnyo mereka dikawasan pesisir barat mandatang kota Bawakng-Basawag yaitu ibu kota (Bandong) dari karajaan Bawakng. Disano inyo tingga basamo jo urang Bakati. Datangan urang-urang tu tajadi di maso pamarintahan rajo Saapangko (Sepinggangku / satinggi pinggangku) yaitu maso di mano karajaan Bawakng mulai jaya, nan di urang Kanayatn takenal jo sebutan maso "Bawakng Nagari Subayatn" (Bawakng nagari surgawi). Kejayaan karajaan Bawakng ikolah nan mambuek warga Dayak Kanayatn tibo kainyo. Setelah warga kanayatn tingga, inyo baaro jo warga Bakati bahkan banyak urang kanayatn nan babini jo para pamimpin karajaan. Bawakng Basawag (buah bertahunan) adolah ibu kota karajaan Bawakng nan talatak di Singakng (lereng) pagunuangan Bawang. Istilah Bawakng adolah kosakata dalam bahaso Bidayuhik kuno sabalunnyo diganti jo istilah "buah" tu kosakata sarapan dari bahaso Dayak Kanayatn. Dan kato "basawag" surang tabentuk dari kato "ba" yaitu istilah imbuhan nan bearti "ber. Dan kato "sawag" tu adolah kosakata dari bahaso Bidayuhik untuak mancekan "tahun. Dek saitu kota Bawakng-Basawag aratinyo "buah bertahunan", hal ko disababkan dek kawasan kota Bawakng Basawag dulu adolah kawasan nan manghasilkan baragam jenis buah tropis sapanjang tahun.[3]

Salain tu, siap babarapo abad sabanta tu. Salam turunannyo Salunukng nan alah babahaso Bakati nan tingga di sabalah selatan pagunuang panokng (Bukit Jamur Bengkayang) mulai berhubungan sacaro intensiv jo warga turun Kakek Lubish nan barmukim di sabalah barat selatan pagunuang panokng. Kakek Lubish jo turunannyo mangecek manggunoan bahaso Dayak Kanayatn (urang Bananag). Kakek Lubish adolah salah ciek pamimpin dari warga nan babahaso kanayatn nan maninggaan kota Bawakng Basawag. Inyo jo rombongannyo nio ka karajaan Keokng-Kannakng milik Dayak Tobag-Mali, untuak manyebarkan agamo Jubata. Pajalanan nyo indak bisa dilanjuikan dek nyo jatuah sakik nan akhirnyo mamaso inyo dan pengikutnyo berhenti dan tingga di selatan gunuang panokng.

Lamo-lamo terjadi proses asimilasi (parcampuran) antaro anak-anak katurunan Salutok Salunukng nan alah babahaso Bakati jo anak-anak katurunan kakek Lubish nan babahaso Dayak Kanayatn (urang Bananag). Parcampuran bahaso mereka mangambangakan manjadi Varian bahaso baru nan takenal jo sebutan bahaso Banyadu.

Sabalun urang banyadu manyebar mandiami pedalaman daerah Landak, Bengkayang dan Sanggau kapuas, urang Banyadu mandiami daerah asalnya di daerah Banyuke hulu di Kecamatan Banyuke Hulu kabupaten Landak Kalimantan barat kini. Dahulu sabalun manyebar, sadolah urang banyadu mandiami sabuah kota atau kampuang gadang. Kota nan dibangun dek urang Banyadu partamo kali tu banamo "Banyuke". Kota Banyuke dijadian Bannokng (Baco: Bandong / bandung, untuak sanak nan indak bisa logat Dayak). Istilah Bannokng / bandung surang adolah istilah nan bermakna sabagai "pusat pamarintah atau ibu kota" salah satu bantuak pamarintah. Wilayah pamarintahan urang Banyadu ko dinamo Banua Satona nan babandung ka kota Banyuke. Sangaik rancak kota Banyuke nan marupokan Bandong dari banua Satona ko hanyo disabuik jo namo Bandong satona se, tentu se nan dimakasuikan adolah Bandong (ibu kota / pusat pamarintah) dari banua Satona.[1]

Sajak di mulai maso Pangayauan di kalangan bangso Dayak, nenek moyang Dayak Banyadu mulai manyebar lua dari Bandong Banua-nyo. Urang Banyadu nan menyebar pado maso itu di rintis dek para pajuaro Kayau nan malakuan pangajauan jo panaklukan ka subsuku Dayak lain, akibatnyo urang Banyadu (urang nan datang dari Bandong Banyuke) dimaso patang jadi sangaik takenal dan disegani jo takutan dek subsuku Dayak lain. Walaupun takenal jo kagagahan dan baraniannyo, kadangnyo para pajuaro Kayau Dayak Banyadu ndak berhasil manaklukan subsuku Dayak lain, para pajuaro kayau Dayak Banyadu nan indak berhasil mambaok Kapalo manusia ko, mamiliah ndak pulang dan batampuah di daerah taklukannyo serta mambangun pamukiman baru di situ dan mambawai padusi-padusi di daerah taklukannyo itu. umumnyo parjalanan pajuaro Kayau Dayakadu jaman dulu dilakukan malalui jalur sungai, jo parahu inyo manyusuri hilir sungai nan diagiah namo samo jo namo Bandong-nyo yaitu sungai Banyuke. Salain dek aktivitas Pangayauan, panyebaran urang Banyadu juo tajadi dek alasan parladangan, masyarakaik pas itu mulai mancari daerah baru nan jauah dari Bandong-nyo untuak baladang, Sebagai akibatnyo banyuke nan sabalunnyo bantuak sabuah kampuang gadang / kota lamo-lamo mancil sahinggo hanyo manjadi sabuah kampuang ketek, karano di tingga manyebarkan dek panduduaknyo. Pas sadang di lua Bandongnyo tu nan mambuek urang Dayak banyadu jaman dulu dikenal jo sebutan urang Banyuke dek masyarakaik Dayak nan manjadi tinggaan nagarinyo, hal ko tajadi, karano ingek urang tu datang dari kota Banyuke.[1]

Cukuik acok tajadi kakaluaran ka masyarakaik Dayak nan disabuik Banyuke ko, tarutamo generasi mudo kini di mana dalam anggapan mereka nan disabuik urang Banyuke adolah Suku Dayak kanayatn nan ba dialek Banane / Bangape alias urang Darit dan cenderung tangguang maimaninyo, padahal nan batua adolah untuak sebutan masyarakaik Dayak nan ba dialek Banyadu. Hal ko pasti didasari dek alasan bahwa sadolah desa atau sadolah panduduak nan tingga di hilia dakek muara dan di ateh dari sungai nan maalia di daerah ko adolah urang Banyadu, dan labiah dalam karano asal kato banyuke tu adolah dari namo kota nan jadi Bandong atau Bandung (pusat pamarintah / ibu kota) dari Banua Satona milik urang Banyadu nan talatak di ateh sungai Banyuke ko.[1]

Wilayah Penyebaran suntiang

Sasudah saian lamo urang Banyadu kuno manadiami kota Banyuke tu, sakaluah-aluahnyo inyo mulai mambuek babarapo pamukiman baru (Tamakng) salajo sungai Banyuke dan anak-anak sungai Banyuke. Walaupun kabanyakan warga kota Banyuke mambangun tamakng di sepanjang DAS Banyuke, dari inyo ado juo nan langsuang mambangun parokng di dalam kamar parokng insang dan parokng pentek. Sampai suatu maso panduduak kampuang-kampuang baru ko samakin banyak dan dek alasan untuak baladang urang tu akhirnyo mulai marambah kawasan-kawasan hutan di lua bantaran DAS Banyuke. Dari kampuang-kampuang disapanjang sungai Banyuke dan anak-anak sungai Banyuke tu, tu urang Banyadu mambangun parokng (Kampung ladang) disekitar ladang-ladang nan awak bukak, warga tamakng untang mambangun parokng santibak, paranuk dan madas (taria). Warga dari tamakng bandol mambangun parokng lo'ekng, dan parokng sinto dan tamakng bantinga. Warga padakng pio mambangun parokng adokng dan sabuah parokng nan alah ditinggaan warga nan pindah ka adokng (kampet) parokng itu talatak di antaro padakng pio jo sinto kini. Warga tamakng madakng mambangun parokng palai dan macikek (ocoh).[1]

Warga dari tamakng bale (Samoko Pu'utn) tarutamo turun-turunan puak mereka nan banamo Neng Anjong mambangun parokng bihatn dan parokng pancik nan indak jauah dari tamakngnyo. Sebagian dari katurunan Neng Anjong tu makin masuak ka pedalaman ka arah utara nan akhirnyo mambuek parokng nodor, parokng samoko ujung, parokng sanoriatn, parokng samo (lereng gunuang samolap) dan parokng tamakng sahu. Paakhirnyo parokng nodor, parokng samo, parokng sanoriatn dan parokng tamakng sahu basatuan di parokng samoko ujung, tapi dek lokasi kampuang nan sampik karano di kaki bukik akhirnyo mambangun kampuang baru di sabalah sungai antawak. Untuak menyeberang sungai antawak urang samoko tu mambuek jembatan ketek nan dalam bahaso banyadu disabuik titi. Titian itu dibuek dari batang bambu atau dalam bahaso Banyadu disabuik tarekng. Dek titi (jembatan ketek) penyeberangan nyo dibuek dari tarekng (bambu) mako akhirnyo inyo namonyo kampuang baru nyo jo namo Tititarekng. Warga dari tamakng tamia ojol masuak ka pedalaman ka arah utara, inyo ma ikuikan jejak warga nan datang dari tamakng bale. Dipadalaman ka arah utara tu inyo mambuek parokng tamia sio.

Warga tamakng pangao mambangun parokng sabah, parokng karasik (di kaki gunuang), parokng pudo, dan parokng ampadaikn. Warga tamakng magon mambangun parokng bariang manyun, parokng manyun, parokng padakng manyun, parokng kase, parokng antong, parokng sahang, parokng pano alatn, dan parokng tamu. Warga dari tamakng Jarikng mambangun parokng ngaro, parokng ojak, parokng sadange dan lain-lain, namun pado abad 15 masiah panduduak nan datang dari tamakng Jarikng sadolahnyo manggunoan bahaso baru yaitu bahaso Banane. Warga tamakng sunge lubakng mambuek parokng tolok, parokng notos, parokng bangsol bahu. Warga tamakng amang mambangun parokng paloh bamayak, parokng sunge dihatn, parokng sunge tuba, parokng sunge kunyit, parokng bangsol behe, parokng maran tayan dan parokng-parokng lainnyo.

Urang banyadu nan barasa dari tamakng tapis di tapi sungai tenganap (sungai Landak) mambangun parokng angkadu, parokng samabak, parokng tanjung petahi, parokng engkalong, parokng sangke, parokng sansa, parokng teinam, parokng kuru, parokng jaga, parokng sunge lonyekng dan parokng-parokng lainnyo.

Warga Banyadu nan manampuah tanah hadiah di DAS Balantiatn malakuan kegiatan parladangan juo, ladang-ladang nyo sampai di daerah hulu sungai tayan, karano makin jauah dari kampuang-kampuangnyo di DAS balantiatn tu mamaso inyo untuak mambangun parokng (Kampung ladang) di sekitar kampuangnyo. Ado parokng-parokng urang Banyadu nan ado di daerah tayan hulu adolah di parokng barakak, parokng raman, parokng tapang, parokng sejirak, parokng pagong, parokng pangkalatn, parokng mansan, parokng sungei taras dan parokng sungei ringin dan lain-lain.[1]

Budaya suntiang

Adaik atau kebiasaan budaya masyarakaik Banyadu umumnyo samo jo adaik Dayak rumpun Klemantan lainnyo, nan membedakannya hanyo pado istilah penyebutannya sajo. Beberapo contoh upacara adaik nan dikenal warga Banyadu, adolah:

  • Barapus Gaatn ( Upacara adaik pemberian namo kepado Bayi)
  • Babalak (Upacara Sunatan adaik menuruik agamo Jubata), Upacara iko dimeriahkan sebagai sabuah pesta.
  • Kawen (Pernikahan), dimeriahkan sebagai sebuah pesta.
  • Ngandiow (Upacara pemanggilan dan pemberian makan arwah setelah tiga hari dikubur).
  • Badingin ( ritual parado amarah dan parpisahan jo arwah, sabalum arwah maninggaan alam dunia untuak manuju alam arwah, siap seribu hari mati).

Selain upacara-upacara diatas. Orang Banyadu juga mengenal beberapa ritual pedukunan, diantaranya adalah:[4]

  • Bapishag, Baburas, Batiduk, Bajampik adolah padukunan untuak mancegakkan panyakit biologis sacaro gaib nan paliang sederhana dan jo aparat ala kadarnyo.
  • Bakangkokngadolah bantuak padukunan nan dilakukan untuak mancegakkan panyakit biologis sacaro gaib, nan disertai jo awazian dan akhiran Pamang (Doa) nan dikarajoan dek imam.
  • Balenggang adolah bantuak padukunan nan dilakukan untuak mancegakkan panyakit biologis sacaro gaib, nan disertai jo awazian dan akhiran Pamang (Doa) nan dikarajoan dek imam. Dalam prosesi ritualnyo manggunoan musik tradisional, dan pohon sajian nan manganduang baragam sajian pasanaran nan ka dikaliliangi dek sang dukun. Dalam ritual ko dukun dibantu dek surang Dadalang nan bertugas sabagai panambau gendang dan malatunan lagu-lagu sakral nan paralu. Ritual ko tajadi tadi malam suntuk.
  • Baliatn adolah bantuak padukunan nan dijadian untuak penyembuhan atau panangkal panyakit psikiis. Fungsi ritual ko mirif mode fungsi ritual ruwatan di suku jawa. Ritual Baliatn di Dayak Banyuke (urang Banyadu) adolah satu-satunya ritual padukunan nan dimeriahan jo sabuah pesta.[1]

Urang Banyadu juo lumrah memberi namo panggilan atau gelaran kepado anak-anaknyo. Namo-namo panggilan tasabuik antara lain:

Pado anak laki-laki:

  • Odok / Udok = Anak laki-laki pemimpin
  • Otoh / Utoh = Anak laki-laki selanjutnya.
  • Oton / Uton = Anak laki-laki tumpuan / tulang punggung.
  • Onong = Anak laki-laki kesayangan.
  • Ugit = Anak laki-laki pengharapan
  • Are = Anak laki-laki sejati.

Pada anak Padusi

  • Dala = Anak padusi kesayangan.
  • Itet = Anak padusi tumpuan.
  • Mahu = Anak padusi sejati.
  • Olla = Anak padusi nan rupawan.
  • Dara = Gadis sejati

Agamo suntiang

Sistem religi urang Banyadu adolah agamo Jabata nan kini labiah takenal sabagai agamo Kaharingan. Pamulaan agamo ko disebarkan ka warga Dayak Kanayatn di pasisia. Salain tu disebarannyo ka Dayak Bakati di kota Bawakng Basawag pusat karajaan Bawakng. Akhirnyo dek penguaso karajaan Bawakng, adaik Jabata dijadian agamo negara. Dari kota Bawakng Basawag, para katurunan Neng Galleber nan barasa dari Dayak Kanayatn sacaro rutin malakuan penyebaran agamo Jubata ka karajaan-karajaan Dayak nan lain, di antaro lain ka karajaan Sanujuh, karajaan keokng-kannakng, ka karajaan Tamputn Juwah dan lain-lain, sampai akhirnyo manyebar ka sadolah pelosok pulau kalimantan.

Sistem kayakinan ko alah monoteis nan mana bapusat pado ciek Tuhan nan disabuik Jubata. Katiko imam Banyadu mangarajoan ritual agamo adaik acok namonyo Jubata disabuik-sabuik sabagai jubata nan digunoan ko, atau gunuang itu di daerah ko atau daerah itu, hal ko indak bearti kalau Jubata tu banyak jumlahnyo tapi labiah bermakna kalau sang kuah kuasa (Tuhan) ado di ma-mana-mana atau berkuasa ateh sadolahnyo.

Biasonyo tampek ibadah agamo Jubata dikarajoan di ateh Panyugu yaitu rangkaian batu. agamo Jubata/Kaharingan alah eksis di kalimantan jauah sabalun tibo agamo hindu, dan masih eksis sampai kini. Di maso kini urang Banyadu adolah panduto Kristen Katholik, Kristen Protestan dan sisonyo panduto agamo Jubata (agamo adaik).[1]

Tokoh-Tokoh Dayak Banyadu suntiang

Rujuakan suntiang

.

  1. a b c d e f g h i j https://repositori.kemdikbud.go.id/12417/1/Ensiklopedi%20Suku%20Bangsa%20di%20Indonesia.pdf
  2. KOMPUTER, UNIVERSITAS SAINS & TEKNOLOGI. "Suku Dayak Banyadu". p2k.stekom.ac.id (dalam bahasa Inggris). Diakses tanggal 2023-01-22. 
  3. "archive copy" (PDF). Diarsipkan dari versi asli (PDF) tanggal 2021-10-24. Diakses tanggal 2023-01-16. 
  4. "Pengertian Tarian Kalimantan dan Beragam Jenisnya". kumparan (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 2023-01-22.